یا علیم
در این دریـا که علمش نام کردند دراو غرقه هزاران خام کردند
هر آن کس را غروری حاصل آمد نهنگانش بسی ناکــام کردند
چو قطـره در میـان موج دریــا همه اعضای من اعلام کردند
که یــاران!علم من در قعر دریـا زجهلم آسمــان را بام کردند عسکری
آن چه در این مقاله می آید حاصل پژوهش و آزمایشی یک ساله بر برخی از دانش آموزان ضعیف یا مشکل دار در درس املا بوده،امکان تحقیق بیشتر در آن بسیار زیاد است.
اگر از دانش آموزان بپرسیم شما برای امتحان یا آزمون املا در کلاس چه می کنید؟می گویند:کلمات سخت را می خوانیم یا تمرین می کنیم.بسیاری می گویند ما از روی درس می خوانیم.در حالی که در آزمون املا نوشتن مورد امتحان است نه خواندن(گرچه لازمه ی نوشتن،خواندن نیک است.)کلمه ی سخت چیست؟آیا هنگام خواندن یا تمرین کردن دانش آموز می داند کدام کلمه از نظر املا مورد توجّه و تمرین است؟…
در اوّلین قدم هدف املا یعنی صحیح نوشتن و سریع نوشتن را برای دانش آموزان توضیح می دهیم.
بسیاری از ایشان علاقه مند به کار هستند امّا نمی دانند چه کنند و نمی شناسند به چه کلماتی بپردازند.از این جهت به جای عبارت نادرست«کلمه ی سخت»«کلمه ی املایی»را قرار داده آن را تعریف می کنیم.
کلمه ی املایی:کلمه ای است که دارای شکل خاص در نوشتن(خواهر،خواهد و…)تشدید،تنوین،مد و حروف متشابه(حروفی که تلفّظشان یک سان و نوشتنشان متفاوت است.مانند:ص،س،ث)بوده،جدا یا سرهم نویسی آن ها دارای اهمّیّت باشد.(خلاصه آن که بار املایی داشته باشد.)
در قدم دوّم به آموزش املا می پردازیم.همان کاری که سال های سال است در بین اکثر دبیران مهجور مانده.چه لزومی دارد در چهل و پنج دقیقه شتابان،با اضطراب و نگرانی و با دلی پرشکایت به دنبال برگزاری آزمون بوده،در مدرسه یا خانه آن را تصحیح نموده و همیشه گله مند از زمان اندک املا باشیم.آیا نمی شود به تمرین های کلاسی و آموزش ها نمره داد؟آیا املای کلاسی یعنی دوزاده،سیزده خط به بالا؟آیا و آیاهای دیگر که ما برسر پاسخ دادن صحیح به آن و خروج از این تنگناهای غم انگیز هستیم.
اگرآموزش وتمرین را به صحنه ی کلاس آوریم،یک نواختی وبی تحرّکی را از بین برده،ازفشار روحی و کاری خویش نیز می کاهیم.
طی تحقیقات انجام شده،بر نقاط ضعف دانش آموزان،شش مرحله حاصل شد که تحت عنوان مراحل یادگیری صحیح امــلا در ذیل می آید.
مراحل یادگیری صحیح املا
1)یادگیری حروف الفبا
یکی از موارد نازیبا آن است که دانش آموزان،(حتّی تحصیل کرده های دبیرستان ها و دانشگاه ها و چه بسا…)هنوز«ص»را «س صابون»می گویند و «ز» را «ز زنبور»و…
دانش آموزان ما اکثراً حروف الفبا را نمی شناسند.اگر بگوییم بنویسید«ظا»اغلب نمی دانند یا اگر سخن از «ت»به میان آوردیم، می پرسند:«ت»دسته دار یا دونقطه.در حالی که دسته دار بودن مربوط به پارچ،لیوان،بیل و امثال آن است.
تذکّر این نکته ضروری است که هر حرف یک شکل دارد و یک اسم.مثلاً:«ب»شکل حرف و «ب‌ِ»نام آن.به همین ترتیب«ض»«ضاد»،«ق»«قاف»…
از دانش آموز انتظار داریم کلماتی را چون:فصاحت،نهضت و… که دارای حروف متشابه هستند،به درستی و بدون غلط بنویسد.در حالی که در شناخت اجزا شدیداً مشکل داشته،در شناخت کل ناتوان است.همان گونه که تا کسی نداند آجر و اقسام آن چیست نمی تواند دیواری بنا کند و تا فردی با سوزن و نخ و… آشنایی نداشته باشد نمی تواند خیّاط شود.
دانش آموز وقتی می تواند این کلمات را در ذهن داشته باشد که نکات آن را بداند،یعنی نزد خود دریابد که در کلمه ی «فصاحت»حروفی چون«ص»،«ح»و«ت»به کاررفته،توجّه به این حروف باعث می شود از اشتباه نویسی آن جلوگیری کند.
در این مرحله از دانش آموزان می خواهیم حروف الفبا و اسامی آن ها را در ابتدای دفتر املا نوشته(تکلیف منزل)و آن ها را حفظ کنند.جلسه ی بعد در عرض پانزده دقیقه تکالیف کلّ کلاس را دیده،در صورت امکان می خواهیم هر کدام حروف الفبا را از حفظ بیان کرده،یا آن که هر نفر را بیرون آورده،چند حرفی را بیان نموده،از ایشان می خواهیم روی تخته بنویسند.مثلاً می گوییم بنویسد«ضاد»یا… و نمره ای برای این سنجش در دفتر کلاس تحت عنوان پرسش کلاسی قرار می دهیم.
2)یادگیری تلفّظ کلمات
از عمده ترین اشکالات و اختلالات دانش آموزان در امر یادگیری املا،عدم تلفّظ صحیح کلمات است.
دانش آموز در منزل کلمه را می خواند،تمرین می کند و می نویسد،امّا در آزمون کلاسی همان کلمه را اشتباه می نویسد.زیرا تلفّظ وی در منزل(اگر تلفّظ کند)با تلفّظی که در کلاس می شنود،کاملاً متفاوت است.به عنوان مثال:«تقصیر» را «تصقیر»می خواند،تمرین می کند و… امّا در کلاس معلّم می گوید:«تقصیر»در حالی که چنین کلمه ای در ذهن دانش آموز وجود ندارد.
با گروه بندی دانش آموزان،از سرگروه ها می خواهیم برای جلسه ی بعد تعداد صفحات مشخّصی را با اعضای گروه کارکنند.(ایشان در خانه کارکرده،در مدرسه نزد سرگروه رفع اشکال کنند.)جلسه ی بعد روخوانی همان صفحات را به آزمـــــون می گذاریم.در صورت کمبود وقت از هر گروه به صورت تصادفی یکی را انتخاب کرده پس از آزمون نمره را برای تمام گروه در دفتر منظور می کنیم.این موضوع را پیش از این به دانش آموزان گوش زد نموده تا عاملی برای فعّالیّت بیشتر گروهی باشد.(البتّه حساب دانش آموزان مسامحه کار جداست.)
3)یادگیری معنای کلمه
هر چیزی که معنا و مفهومش درک نشود،سریع تر به فراموشی سپرده شده،یــا آن که اصلاً آموخته نخواهدشد.وقتی می گوییم:
«اسب»تصویری یک اسب در ذهن ما پدیدار می شود نه کلمه ی اسب.همین طور:«بهایم»،«فوران»،«تلاطم»،«ذوق»و…البتّه برخی موارد تصویری نخواهند داشت،لیکن درک خاصّی از آن در ذهن پدیدار می شود.مانند:«خدا»
مثال هایی می آوریم و از دانش آموزان می پرسیم چه تصاویری در ذهن ایشان نمایان می شود.چرا؟
پاسخ روشن است.زیرا معنی و مفهوم آن را می دانند.
سپس کلماتی را که معنای آن را نمی دانند،بیان کرده،تصویر حاصل را از ایشان می پرسیم.(برای کلاس اوّل:سبو)پاسخی ندارند.زیرا از مفهوم آن ناآگاه اند.
اگر شعری عربی،کلمه ای انگلیسی،مثلی به زبان ترکی یا… را در ذهن داریم به خاطر تصوّری است که از دانستن مفهوم آن حاصل می شود.همان گونه که یک فیلم را وقتی می خواهیم برای کسی تعریف کنیم آن را حفظ نکرده ایم بلکه تصاویر آن را در ذهن داریم.(در رابطه با تصویرسازی در ادبیّات راهنمایی ان شاء الله در مقالات آینده سخن خواهیم گفت.)
خلاصه آن که دوام ظاهر به تثبیت باطن است.
4)تمرین نوشتن کلمات املایی
این مرحله،مرحله ای است که برخی دانش آموزان آن را نادیده می گیرند.در حالی که هدف از برگزاری آزمون املا سنجش نوشتن صحیح کلمات است،پس لازمه ی آن تمرین نوشتن است نه خواندن تنها.همان گونه که کسی نمی تواند تنها با خواندن کتاب های مربوط به آموزش شنا در مسابقات آن رتبه ای بیاورد و لازمه ی موفّقیّت تمرین شنا می باشد.
هر کلمه را 5 تا 10 بار(بسته به نیاز دانش آموز)نوشته،حروف آن را مدّنظر داشته(مرحله ی 1)هم زمان آن را تلفّظ کند،(مرحله ی 2)و مفهوم یا تصویرآن را در ذهن داشته باشد.(مرحله ی 3)
تذکّر:در این مرحله دانش آموز لازم است با دقّت سطر به سطر درس را بررسی کرده،کلمات املایی را اسخراج نموده،تمرین نماید.زیرا یکی از اشکالات ایشان از قلم انداختن کلمات املایی است.
دبیر محترم می تواند از شاگردان خود بخواهد،علاو بر دفتر پاکنویس املا،دفتری تحت عنوان تمرین املا،تهیّه نمایند.دفترها را به کلاس آورده،به فعّالیّت های منزل وی نمره ای اختصاص دهد.
5)به کاربردن کلمه در جمله(جمله سازی)
هر دانشی به مرحله ی کاربرد برسد ماندگار،همیشگی،فراموش نشدنی و آســـــــان خواهد شد.کلماتی در دوره ی ابتدایی برای
دانش آموزان به قول خودشان«کلمه ی سخت»بوده،امّا اکنون دیگر به آسانی و بدون تفکّر و دقّت کلمه را نوشته و دیگر آن را به عنوان کلمه ی سخت!نمی شناسند.(مانند:لذیذ،طناب…)زیرا در گفتار و نوشتار خود از آن استفاده کرده اند.
پس از تمرین کلمات(در دفتر تمرین املا)از دانش آموزان می خواهیم با هر کلمه جمله ای بسازند.با این عمل دانش آموز درک معنی و مفهوم و کاربرد کلمه را برخود لازم می داند تا توانایی جمله سازی را به دست آورد.(برای کلاس اوّل جمله سازی و برای کلاس های دوّم و سوّم انشا نویسی با کلمات توصیه می شود.)
به عنوان مثال:سخنی با جوانان ـ فارسی سوّم
پنجاه کلمه ی املایی از این درس استخراج کنند.
بیش ترین ـ وظایف ـ وظیفه ـ استعمار ـ محیط ها ـ اسلامی ـ نسل ها ـ مبدأ ـ فاصله ـ استکبار ـ متدیّن ـ توجّه ـ معطوف ـ مخلّ اتّحاد ـ پرهیز ـ تأمین ـ عالم ـ مؤمن ـ غلتیدن ـ رژیم ـ منحوس ـ فاسد ـ ضایع ـ استبدادگر ـ بحمدالله ـ سدّی ـ تجاوز ـ لحاظ ـ تضییع ـ مواظب ـ لذا ـ توطئه ها ـ خباثت ها ـ اراده ـ عزّت ـ ملّت ـ متّکی ـ محکم ـ موفّق ـ توصیه ـ هیچ گاه ـ پرهیز ـ آسیب ـ خوش بختانه ـ مبارزه ـ اسلامی ـ خواهان ـ الگو ـ اسلام
این کلمات را در انشایی با موضوعی متفاوت از درس بنویسند.
6)یافتن هم خانواده ها،متضاد یا مترادف کلمات
یکی از راه های شناخت شکل نوشتاری کلمات یافتن هم خانواده های آن است.مثلاّ:با شنیدن کلمه ی«تضییع» و پی بردن به هم خانواده ی آن«ضایع»حروف متشابه آن را تشخیص می دهیم.(همان کاری که دبیران ادبیّات و برخی دانش آموزان باهوش انجام می دهند.)یافتن هم خانواده ها،متضاد یا مترادف کلمه باعث گسترش دامنه ی لغات دانش آموز و تثبیت هرچه بیشتر کلمه در ذهن است.البتّه همه ی کلمات هم خانواده یا متضاد نداشته،این امر شامل دسته ای از کلمات می شود.لیکن معنی هر کلمه،مترادف آن محسوب می شود.
پژوهش و تحقیق: فراست عسکری
